Nhật ký trong tù, hay Ngục trung nhật ký, là những ghi chép dưới hình thức thơ của Bác Hồ trong hơn 1 năm (29/08/1942-10/09/1943) bị bắt giam tại Trung Quốc bởi chính quyền Tưởng Giới Thạch.
Qua từng câu chữ, những gian truân, khổ cực, đau thương, tủi nhục của những ngày tháng lao tù được khắc họa rõ nét. Tuy nhiên, xiềng xích của chốn lao tù có thể giam thân thể nhưng không thể khuất phục được tinh thần, ý chí và khao khát tự do của con người ấy. Minh chứng rõ nét là 4 câu đề từ của cuốn nhật ký:
Thân thể ở trong lao,
Tinh thần ở ngoài lao
Muốn nên sự nghiệp lớn,
Tinh thần càng phải cao.
Cùng với Bản án chế độ thực dân Pháp, Đường Kách mệnh, hay sau này là Bản tuyên ngôn độc lập, Nhật ký trong tù là một trong các tác phẩm có sức sống mạnh mẽ của Bác. Sự ra đời của Nhật ký trong tù gắn liền với tên gọi Hồ Chí Minh, mà sau này, chúng ta quen gọi một cách gần gũi là Bác Hồ.
Bạn có thể nghe toàn bộ 134 bài thơ trong tập Nhật ký trong tù bằng cách bấm vào nghe hoặc truy cập kênh Youtube của mình nhé! Cảm ơn bạn!
Bối cảnh ra đời Nhật ký trong tù
Nếu không tính bài thơ đề từ và bài khai quyển, thì bài thơ có tựa đề Bị bắt giữ ở phố Túc Vinh là bài thơ đầu tiên trong Nhật ký trong tù, thuật lại địa điểm và nguyên nhân khiến Bác bị bắt giam:
Túc Vĩnh nỡ để ta mang nhục,
Cố ý làm ta chậm lộ trình.
Dựng chuyện tình nghi làm gián điệp.
Bỗng đem xóa sạch cả thanh danh.
Phố Túc Vinh trong bài thơ là một con phố thuộc huyện Thiên Bảo, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Đây là nơi Bác Hồ bị bắt.
Ngày 13/08/1942, từ Pác Pó, Bác (khi ấy là Nguyễn Ái Quốc) đổi tên thành Hồ Chí Minh, lên đường sang Trung Quốc để gặp Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc nhằm tranh thủ sự viện trợ của quốc tế, đồng thời để liên lạc với các lực lượng cách mạng của người Việt Nam và lực lượng Đồng minh. Tuy nhiên, Bác lấy danh nghĩa là đại biểu của Việt Minh và Phân hội quốc tế phản xâm lược của Việt Nam đi gặp Tưởng Giới Thạch.
Đến ngày 27/08, khi Bác được một người tên Dương Đào dẫn đường đi từ Tĩnh Tây đi Bình Mã để đáp xe đi Trùng Khánh, ngang qua huyện Thiên Bảo, thì bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giữ tại phố Túc Vinh.
Kể từ đây, Bác Hồ bị giam giữ, đầy ải qua 18 nhà tù của 13 huyện tỉnh Quảng Tây như được nhắc trong Nhật ký trong tù như: Tĩnh Tây, Thiên Bảo, Điền Đông, Qủa Đức, Quế Lâm, Long An, Đồng Chính, Nam Ninh, Vũ Minh, Bào Hương, Tân Dương, Thiên Giang, Lai Tân, Liễu Châu,… Tập thơ Nhật ký trong tù ra đời trong bối cảnh này.
Quảng Tây giải khắp mười ba huyện,
Mười tám phòng giam đã ở qua.
Để tránh rắc rối với chính quyền Tưởng Giới Thạch, Bác đã cố tình viết lùi thời gian sáng tác 10 năm (29/08/1932-10/09/1933). Thời gian sáng tác chính xác được Bác sửa lại ở bài thơ cuối cùng, khi Bác được trả tự do.
Cảm nhận cá nhân về tập thơ Nhật ký trong tù
Trước khi đọc Nhật ký trong tù mình đã rất khâm phục Bác Hồ ở rất nhiều khía cạnh. Một con người kiên gan bền chí với tình yêu nước mãnh liệt, trên tất thảy mọi thứ tình cảm cá nhân.
Ngày 05/06/1911, từ bến cảng Nhà Rồng, Bác lên con tàu Amiral La Touche De Tréville, bắt đầu chuyến hành trình tìm con đường cứu nước, khi chỉ mới ở tuổi ngoài đôi mươi. Chuyến hành trình ấy đã đưa chàng thanh niên năm ấy đến với nhiều quốc gia, tại nhiều châu lục, tận mắt chứng kiến sự hoa lệ của những quốc gia hùng mạnh và những mảnh đời nô lệ tại những nước thuộc địa.
Trong khi hiện nay, nhiều người tìm mọi cách để rời khỏi đất nước này, mơ mộng giấc mơ hải ngoại. Thì hơn 100 năm trước, Bác đã chọn quay lại đất nước, khi ấy còn đang chìm trong bóng tối để tập hợp những con người yêu nước, đứng lên giành lại chủ quyền, tự do, giành lại tính chính danh cho cái tên Việt Nam.
Trong 30 năm bôn ba nước ngoài, Bác không thiếu cơ hội để ở lại, tạo dựng cuộc sống mới sung túc, đủ đầy hơn, nhưng Bác vẫn chọn trở về bất chấp khó khăn, gian khổ, hiểm nguy đang chờ đợi.
Thử hỏi mấy ai làm được như vậy?
***
Sau khi đọc Nhật ký trong tù, mình càng thêm ngưỡng mộ Bác, hiểu thêm về những cay đắng Bác đã nếm trải để giải phóng đất nước khỏi lầm than. Dẫu rằng, những gian khổ trong hơn 1 năm lao tù ở Trung Quốc, theo mình, chẳng thấm là bao so với 30 năm Bác bôn ba nước ngoài.
Qua những câu thơ cô đọng, Nhật ký trong tù đã phác họa chân thực cuộc sống của những tù nhân dưới chính quyền Tưởng Giới Thạch.
Đó là những ngày thiếu ăn. Nững đêm khó ngủ vì bị cùm chân, vì chuột cắn, vì bụng đói. Tay gãi xoanh xoạch vì ghẻ lở đầy người. Lưng chậu nước phải dùng dè sẻn cho tất cả nhu cầu cá nhân. Bệnh nặng không người săn sóc. Những buổi lao động khổ sai mệt nhọc. Đêm mùa đông không tấm chăn đắp. Thói hư ăn đót lót của cai ngục…
Bữa cơm gạo đỏ, chia từng bát,
Không muối, rau, canh, chút gọi là,
Nhà có đem cơm còn chắc dạ,
Không thì đành nhịn, đói kêu cha
Mình đầy xanh, đỏ như mang gấm,
Tay gãi ngày đêm, tựa gảy đàn.
Cuối thu, chăn đệm cũng đều không,
Co quắp nằm mà ngủ chẳng xong.
Ngày cuốc năm mươi ba cột số,
Ướt đẫm áo mũi, rách bươm giày.
Suốt đêm lại chẳng nơi yên ngủ,
Ngồi trốc cầu tiêu đợi sáng ngày.
Mới đến nhà giam phải nộp tiền,
Lệ thường ít nhất năm mươi “nguyên”.
Nếu anh không có tiền đem nộp,
Mỗi bước anh đi, một bước phiền.
Sự gian khổ chốn lao tù đủ sức đánh gục tinh thần, sức khỏe của những con người dẻo dai nhất. Đã có những tù nhân không thể chịu nổi và qua đời ngay trong nhà lao.
Thân anh, da bọc lấy xương,
Khổ đau, đói rét, hết phương sống rồi.
Đêm qua, còn ngủ bên tôi,
Sáng nay, anh đã về nơi suối vàng.
Không chỉ phản ánh chân thực “địa ngục trần gian”, Nhật ký trong tù còn thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời, yêu tự do và ý chí đấu tranh của Bác. Dù thân thể bị dày vò đến tận cùng khổ cực, Bác vẫn thưởng thức cái đẹp của cảnh quan thiên nhiên, sông núi, đất trời.
Dẫu cả chân tay đều trói chặt,
Đầy non, chim hót với hoa thơm.
Tự do thương ngoạn, không ai cấm,
Hiu quạnh dường dài vợi nhẹ hơn.
Trong tù không rượu cũng không hoa,
Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ.
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ,
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.
Chính bởi thế, trong 134 bài thơ trong tập thơ Nhật ký trong tù, có rất nhiều bài thơ miêu tả cảnh núi non, nếp sinh hoạt của cư dân nơi Bác đi qua (những lần bị chuyển nhà giam). Tiêu biểu là bài thơ Chiều hôm đã được học trong Sách giáo khoa:
Chim mỏi về rừng tìm bụi ngủ,
Lững lờ mây lẻ lưới tầng không.
Cô em xóm núi đang xay bắp,
Lò đốt hồng rồi, xay cũng xong.
Hay như:
Gió mài núi đá đường gươm nọ,
Rét thích cành cây tựa giáo kia.
Chuông giục chùa xa, người rảo bước,
Mục đồng thỏi sáo dẫn trâu về.
Cơm đoạn, vầng dương khuất nẻo tây,
Tiếng ca, tiếng nhạc rộn nơi đây.
Nhà giam huyện Tĩnh mù mù tối,
Thành tiểu Hàn lâm mỹ thuật ngày.
Song, trên tất thảy, Nhật ký trong tù thể hiện ý chí của một người chiến sĩ yêu nước nồng nàn, dẫu trong ngục tối vẫn một lòng nghĩ đến công cuộc giải phóng dân tộc, vẫn tự nhủ bản thân phải kiên gan bền chí chờ đến ngày được trả tự do. Tinh thần này được thể hiện thông qua nhiều bài thơ, đơn cử như:
Canh một, canh hai, lại canh ba,
Trằn trọc, băn khoăn, khó ngủ mà.
Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt,
Sao vàng năm cánh quyện hồn ta.
Gạo đem vào giã bao đau đớn,
Gạo giã xong rồi, trắng tựa bông.
Sống ở trên đời, người cũng vậy,
Gian nan rèn luyện mới thành công.
Thà chết chẳng cam nô lệ mãi,
Tung bay cờ nghĩa khắp trăm miền.
Xót mình giam hãm trong tù ngục,
Chưa được xông ra giữa trận tiền.
Mênh mang trằn trọc thâu đêm,
Thơ tù, ta viết đã trên trăm bài.
Mỗi bài, khi viết xong rồi,
Qua song, gác bút, ngóng trời tự do.
Kết
Nhật ký trong tù không đơn thuần là một tập thơ mà là tiếng lòng của một người chiến sĩ yêu nước bất chấp mọi khó khăn gian khổ để giải cứu đất nước khỏi ách đô hộ của ngoại xâm. Dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào vẫn nung nấu quyết tâm chiến đầu giành lại chủ quyền, độc lập, tự do cho đất nước, cho dân tộc Việt Nam.
Với Nhật ký trong tù, ngòi bút chính là thứ vũ khí sắc bén Bác sử dụng để chiến đấu, để cổ vũ tinh thần đấu tranh giành độc lập.
Nay ở trong thơ nên có thép,
Nhà thơ cũng phải biết xung phong.
Bài viết có tham khảo tư liệu từ:
Cảm ơn bạn đã đọc bài viết này!
TP.HCM, 20/03/2025
Xin chào, mình là Thắng Vũ – người chấp bút cho những bài blog bạn đang đọc. Cảm ơn bạn đã đọc “Nhật ký” của mình dù ngoài kia có hàng tỉ blog thú vị khác. Mình sẽ rất vui nếu bạn thích những dòng nhật ký này đấy!